حاضرگی تورک اوزبیک تیلیگه اساس بولگن کتبی و یازمه اثرلر

حاضرگی تورک اوزبیک تیلیگه اساس بولگن کتبی و یازمه اثرلر

ارسال شده توسط فیض الله ایماق در 17/04/2009

حاضرگی تورک اوزبیک تیلیگه اساس بولگن کتبی و یازمه اثرلر

۵-۶ میلادی عصرلرده، قدیمی تورکی تیلی نینگ نشری و رواجله نیشی بیلن بیرگه، شرقی تیللرنینگ گروهیگه کیره دیگن اوزبیک و تورکمن تیللری اورته گه کیلدی. بو دورلرده گی اثرلر، آغزه کی و یازیلمه گن ادبیات دیب، اته له دی.  بونده ی اثرلر بوگونگی کونده، بعضی بیر تاش یازمه منبعلر، کتابلر و علمی اثرلرده سقله نیب، بیزنینگ دورگه چه ییتیب کیلگن. بو منبعلردن بیری (اورخون) آبده سیدن عبارت. بو تیللرنینگ اساس و ایلدیزینی ”ینی سی اورخون” آبده لریده کوریش ممکن. چنانچه بو تیللرنینگ ایلدیزی (732) م . ییلده اورخون خطیده یازیلگن”ینی سی” آبده لریده سقلنماقده.اساسا”اورخون خطی (8-5) م. ییللر مابینیده اورته گه کیلگن.

بعضی بیر دانشمندلر،18 میلادی ییل نینگ باشله نیشیده،اوز اثر وتالیفلریده،”اورخون آبده لری”یادگارلیکلری بارلیگی باره سیده معلومات بیرگن ایدیلر.مگر کوپ وقتگچه دانشمندلر،بو کتیبه نی    
اوقیشگه موفق بولمه گنلر.19نچی عصر چاره گیده  گریگوری سپسکی مقاله سی،”اورخون ینی سی”آبده لری حقیده سیبریسکی ویستنیک (سایبریا خبرلری) ناملی مجله ده چاپ بولدی. بو مقاله     
لاتین تیلیگه هم ترجمه قیلینگن. بو آبده لرباره سیده گی ینگی لیکلر شوطریق بیلن جهان دانشمندلری نینگ اختیاریگه قوییلدی.
     براق بو یازولرنی اورگه نیش وتدقیق ایتیش فعالیتی،بیر نتیجه گه ایریشمه دی،چونکه،یازولرنینگ کلیدی(راز)قولگه کیلمه گن ایدی.
     1889نچی ییلده فنلند دانشمندلری،اورخون – ینی سی آبده لری نینگ اطلسی نی نشر ایتیب، تخمینی صورتده ادعا قیلگن ایدیلر که،بو آبده لر فنلند مدنیتی گه تعلقلیدیر.براق فنلند لیک دانشمندلرنینگ تخمینی،اونچه دوام ایتمه دی.نیگه که،اوشه ییلده(1889)،روس یازوچیسی وجهانگردی   ن.م.یدرنیتسف  اورخون دریاسی نینگ یانباشیده گی مغلستان نینگ کاشا- سیدم  وادیسیدن کوپ گینه، آبده لرنی تاپیشگه موفق بولدی.بو آبده لر  “ینی سی”آبده لریگه اوخشش ایدی.یدرنیتسف شو ییرده بیر سلسله بیلینمه گن  ختای - چینی تیل ویازولریده یازیلگن متنلرنی تاپدی. بو تصادف بوآبده لر”رازی”نی توشینب آلیشگه کتته یاردم بیردی.
                             
     1890نچی ییلده فنلند نینگ علمی انجمنی بیر علمی باستان شناس لیک هیات نی اورخون دریاسی نینگ ساحلی گه یوباردی.1891نچی ییلده روسیه فنلر اکادیمیه سی،بیر کتته علمی                                  
هیاتنی اکادیمیسین و.و. رادلف رهبرلیگیده اورخون گه جونتدی.بو ایککی هیات نینگ تحقیقات ایشلری نتیجه سی بیر اطلس شکلیده 1892نچی ییلده نشر بولدی.بو اطلسده نامعلوم آبده لرصورتی،بو آبده لرنینگ تاپیلگن ییری،نقشه وتوزیلیشی کورسه تیلگن. بو کتیبه لرنی اوقیشگه بیرینچی قتله دنمارک لیک عالم ویلیم تامسن موفق 
بولدی.تامسن بو کتیبه لرنینگ اوقیشیگه تورلی الفبالردن فایده لنمه ی، بونامعلوم حرف لرنینگ بیر- بیریگه شباهت ومناسبتی اساسیده بولرنی اوقیب آلدی.تامسن بیر سلسله تحقیقلردن کیین 1893نچی ییل نینگ 25 نوامبریده،یاشیرین رازلر یوزیدن پرده کوتردی. عین 
شو وقتده اکادیمیسین رادلف هم مذکور کتیبه لرنینگ 15 حرفینی اوقیشگه موفق بولدی. و.و.رادلف اوز کشفیاتی وتامسن کشفیاتی یوزه سیدن بیرینچی مرتبه اورخون دریاسی نینگ ساحلی دن تاپیلگن کتیبه لرنی ترجمه قیلدی.
     ن.م. یدرنیتسف وسیله سی بیلن قولگه کیلگن کتیبه لر،بیلکه قاآن – ماغلیان تورک خاقانی(وفاتی 734م.)و او کول - تگین نینگ کیچیک اوکه سی (وفاتی 732م.)نینگ آرامگاهی تاش لوحه سیدن عبارت ایدی.
     اوندن کیین او اثرلر اورخون ینی سی دریاسی نینگ یانیدن تاپیلگه نی اوچون اورخون ینی سی نامیگه شهرت تاپدی.قبرستان نامیده گی سرود لرنینگ نیچه سطر مضمونی:
     “مین هلاک بولگن قشاق خلقنی بوتونلی(ایاققه) توغیزدیم (اویغتدیم)،قشاق خلق نی بای قیلدیم،آز سانلی خلق نی کوپ سانلی خلققه ایلنتیردیم.مینینگ سوزلریم نینگ بیرار یالغانی بولمس !…”
     “اگر کول- تگین بولمه سه ایدی همه نگیز هلاک بولرایدینگلر.مینیگ انیم کول- تگین اولدی،مین قتتیق قیغوردیم، کوزلریم عاجز بولدی.عقل فهمیم اوتمس بولیب قالدی،اوزیم                    
قیغوردیم.قسمت(وقتی) نی کوک سما(خدا) تعیین قیله دی،آدم باله سی اولیش اوچون توغیلگن …(1)
     اینگ آخرگی کشفیات وتحقیقاتگه کوره،قزاقستان مرکزی آلماتا نینگ”ایسیق)قیشلاقیده صورت تاپگن قیمت بها کومیشدن یسلگن پیاله تاپیلگن که، اونینگ ایچیده(26)حرف(8-5)م.عصرده گی 
قدیمگی تورکی خطیگه اوخشش خط یازیلگن. نچی1349هجری شمسی ییلده تهرانده گی سابق شوروی سفارتی تمانیدن چیقریله دیگن مجله سی نینگ بیشینچی سانیده شاعر اولژاس سلیمانف یازه دی:
     ” ایسیق الفباسی اورخون ینی سی الفباسیگه کوپ شباهتی بار…”
     ایسیق خطی یوزیدن معلوم بوله دیکه، قدیمگی تورکلر اوز خطلرینی میلاد دن  500 ییل آلدین آرامیلردن اقتباس قیلگنلر. شو کبی اورخون  آبده سی نینگ گرامری شکلی ولغوی غناسی حاضرگچه هم تورکی تیلده موجوددیر.
     باشقه مهم منبع،مشهور  تیل شناس عالم محمود کاشغری(2) نینگ اثری (لغات التورک)دیوانیدیرکه،بو دیوان 369نچی هجری ییلی، عرب تیلیده یازیلگن.

     باشقه مهم کلاسیک اثرلر:
                        
     “قوتاد غو بیلیک”(سعادتگه آلیب باره دیگن بیلیم)منظوم داستانی ،یوسف خاص حاجب(3) تالیفی 362نچی هجری ییلی،”هبته الحقایق” کتابی احمد یوگنکی تالیفی(12 عصر نینگ آخرلری یا 13م عصر باشیده.)
                                      
     “ربغوزی”قصه سی،ناصرالدین بن برهان الدین ربغوزی تالیفی ،(12 و13م.عصر).
     قدیمی اوزبیک و تورکمن تیللری نینگ مهم کلاسیک اثر وشاعرلری بولردن عبارت: 
     “محبت نامه” و” لطافت نامه”دربیک نینگ “یوسف وزلیخاسی”،”سکاکی” و اونینگ دیوانی،”ابوالکلام لطفی هروی” و اونینگ”دیوانی وگل ونوروز داستانی”،”امیر علی شیر نوایی” و اونینگ ابدی اثرلری،سلطان حسین میرزا بایقراء ، و”ظهیرالدین محمد بابر نینگ دیوانی و”بابرنامه سی” وباشقه ارزشلی اثرلری،مخدوم قلی واونینگ” شعرلر دیوانی .

                          
      (14-17)عصرلر مابینیده،فرهنگ وتورک اوزبیک تیلی  و ادبیاتی بدیعی ادبیات اوزبیک تیلی نینگ تکاملی گه مهم رول اوینه گن واونی ادبی وعلمی تیلگه اوزگریب یشنه ته دی. تورک اوزبیک شاعری واولوغ متفکری حضرت میر علی شیر نوایی(1441
1501)جهان بویوک ادبی شخصیتلریدن بیری حساب  له نه دی.اونینگ نامی واثرلری اولوغ شاعرلرو یازوچیلر هومر،دانته،شکسپیر،فردوسی، سعدی،بالزاک،پوشکین،ابن سینا وباشقه بویوک سیمالر ینگلیغ ابدی یشه یدی.بویوک دانشمند، مشهورسیاستمدار،اتاقلی هنرمند صفتیده افغانستان نینگ   
علمی وادبی رهبرلیگی نی هراتده اوزذمه سیگه آله دی وتورک اوزبیک کلاسیک ادبیاتی نی اساس قویه دی.توانا استاد، ذوفنون دانشمند کبی بو تیل نی اینگ عالی تکامل باسقیچیگه کوته ره دی.اوزی نینگ سوزیگه کوره،(34)   علمی،ادبی وتاریخی اثری بیلن زمانه وروزگار حادثه لریدن امانده قالیش مقصدیده،بو تیلگه یوقالمه یدیگن مستحکم قورغان وحصار بناسینی قوردی.
    چنانچه نوایی حضرتلری لسان الطیراثریده شونده ی دیدی:
     تورک نظمیده چوتارتیب مین علم
                        ایلادیم اول مملکت نی یک قلم
     ییریک شرق شناس عالم پروفیسر زکی ولیدی طوغان”دایرة                   المعارف اسلامی”اثری،پروفیسر محمد فواد کوپرلو تورک ادبیاتی و تیلی بابیده یازگن تحقیقات ومقاله لری،شو کبی پروفیسر احمد جعفراوغلو(تورک)بسیم اتالای (تورک تیلی بولتنی)کوپ اهمیتگه ایگه دیر.
     پروفیسر دکتور بکر چوپانزاده(4)اوزی نینگ 1926م. ییلی باکو ده نشربولگن مقالی سیده بونده ی یازه دی:

     
                                 
     “تورک تیلیده اسلام دوریده، تورت بویوک مدافع سی 
بولگن.محمود کاشغری”لغات التورک دیوانی نینگ مولفی”شیخ عاشق پاشا غریب نامه مولفی،و نوایی و قدری”مسیرة العلوم” مولفی،تورت تاریخی دورده تورت کیشی نماینده صفتیده اورته آسیا  وآسیای صغیرنینگ پارلاق دوره لریده بویوک مدافع حساب له نه دی.(5)
                                          
     تورک اوزبیک آغزه کی ادبیاتی:
     
آغزه ی ادبیات تورک اوزبیک ادبیاتی تاریخی نینگ بیر مهم و اجره لمس قسمینی تشکیل ایته دی. آغزه کی ادبیات اوزی نینگ آلدینگی شکلده قالمسدن، زمانه نینگ اوتیشی بیلن و ایجاباتیگه کوره، اوزگه ریب باره دی. آسیادن، قدیم زمان نینگ فولکلوریک اثر و منبع لری قولیمیزگه ییتیشگن بو منبعلر، گوراوغلی، طاهر وزهره، عاشق غریب و شاه صنم، گل و صنوبر، سلبی صیاد، یوسف بیک احمد بیک، یوسف زلیخا داستانلریدن عبارتدیر. بولرنینگ اورته گه کیلیشی تاریخی، اینگ قدیم زمانلرگه ییتیب باره دی. تورکی جمله دن اوزبیک خلقی نینگ آغزه کی ادبیاتی نینگ ایسکی، سرشار و مهم منبعلردن بیری محمود الکاشغری نینگ جاودان اثری “لغات التورک” دیواندیر. اونده اینگ قدیم زمانگی رنگ به رنگ و مهم سرودلر، حماسی شعرلر، ضرب المثللر شاملدیر. بو مهم اثرده قدیمی تورک لغاتی محفوظ سقلنگن.

بواثر اینگ باشلنغیچ جامعه لرنینگ سرود و قوشیقلرینی اوزیده سقله گن. بیز بو ییرده اولردن بیر نیچه نمونه لرنی مثال صفتیده کیلتیره میز:

     چغری بیریب قوشله تو،
     تایغان ایزیب تیشله تو،
     تیلکی تونغیز تاشله تو
     اردم بیله اوکله لیم .

مضمونی: (ییگیتلرگه) چغری (آوقوشی) بیریب قوش آولیلیک. آو ایتی نی(قوشلرنینگ) ایزیدن سالیب تیشله تیلیک. تولکی، تونغیز(لر) نی تاش بیلن اوریلیک، یوتوق لریمیز بیلن مخته نیلیک.

     آلپ اره ن نی اوزوردیم،
     بوی نین انینگ قزیردیم.
     آلتین کوموش یوزوردیم،
     سوسی قلین کیم توتر.

مضمونی: (دشمن نینگ) باتور عسکرلرینی توزیتیب یوباردیم، بویونلرینی ایگدیردیم، (اولجه) آلتین- کومیش نی آرقه له تیب (کیلتیردیم)، آدم اوتالمس درجه ده عسکری قلین ایدی.

     ییگیت لریک ایشله تو،
     ییغیچ ییمیش ایرغتو،
     قولن،کییک اوله تو ،
     بزرم قیلیب اونه لیم.

مضمونی:ییگیت لرنی ایشله تیلیک،درخت(لر)دن میوه(لر)نی قاقتیریلیک،قولن کییک اوله تیلیک،(سونگ)بیره م قیلیب آونیلیک.

بو سرودلر انچه قدیم دور،حتی هنوزگچه حیوانلرنی اوله ش ، چوب و تاش (اینگ ابتدایی شکل) بیلن معمول ایکن.بو سرودلرنینگ کوپ سوزلری حاضرگچه عین شکلده و آزگینه اوزگریلیش بیلن تورکی تیللرده موجوددیر.

خلق محبت نامه سى

خلق محبت نامه سى

ارسال شده توسط فیض الله ایماق در 28/04/2009

خلق محبت نامه سى

افغانستانده یشه یدیگن اوزبیک لرنینگ نقل قیلیش لریچه، یازى اسملى عاشق، فاریاب ولایتیگه قره شلى المار قیشلاغیده دنیاگه کیلگن.  او زیبا دیگن قیزگه عاشق بولیب، یار هجریده مجنون دیک شعرلر توقیب یورگن. یازى و زیبا گه نسبت بیریله دیگن عشقى شعرلر حاضرچه خلق خاطره سیده “سبز من” یاکه “سوزوان” قوشیقلرى نامى بیلن سقلنماقده. کوپچیلیک بولیب قالین، گیلم توقیلگنده، نوروز کونلرى سومه لک پیشیریلگنده، چرخ ییگیریلگنده و یاورچاق تارتیلگن پیتلریده و باشقه تورلى یغینلرده خاتین- قیزلر بو لیریک قوشیقلرنى اوزیگه خاص دلربا کوى بیلن ایته دیلر.

روایت ایتیش لریچه، زیبا فاریاب ولایتى ده گى گلجان صیاد قیشلاغیده توغیلگن ایمیش. اونینگ آته سى قیپچاقلیک ملا آرتیق بولگن ایکن. عاشق ومعشوقه قبیله لرى اورته سیده ازلدن ماجرالر موجود بولگه نى طفیلى یازى بیلن زیبا بیر بیرلرى نینگ وصاللریگه ییتیشه آلمه ید یلر. یازى زیبانینگ هجرى گه برداش بیره آلمه ى اوزینی اولدیره دى. او غوره یى یقینیده گى المار قیشلاغى قبرستانیگه د فن قیلینه دى. زیبا یازی نینگ هلاک بولگه نیدن خبر تاپیب، بیر نیچته دوگانه لرى بیلن سیوکلى سى نینگ مزارینى زیارت قیلگه نى باره دى. قیزلر قیتیشه یاتگه نیده ، زیبا دوگانه لریگه : “بیر پای کاویشیم قبرستان یانیده قالیبدى”، - دیب بهانه قیلیب، آرتیگه قیته دى وکتته تاشنى باشیگه اوریب اوزینی هلاک قیله دى.

افغانیستانین اؤزبک شاعیری «ارگش اوچقون»

افغانیستانین اؤزبک شاعیری «ارگش اوچقون»

 شاه مردان قولو اوغلو ارگش اوچقون 1927-نجی ایلده افغانیستانین میمنه ولایتینه باغلی آندکؤی‌ده

آنادان اولدو. 1944-1950 ایللرینده کابل شهرینده معلم مکتبی‌نی اوخویوب، بیتیرن شاعیر معلم‌لیگه

باشلادی؛ اؤنجه اؤز دوغما کندینده، سونرا ایسه میمنه ده. شعرلرینی ده همین زامانلاردان غزئت‌لرده

 یایماغا باشلادی. افغانیستانین او دؤنمکی حکومتی‌نین تضییق‌لرینه معروض قالان شاعیر 1957-ده

پاکستانا قاچدی. ایران یولو ایله تورکیه‌یه کئچدی. تورکیه‌ده معلم‌لیکله مشغول اولدو. 1947 ایلینده امریکایا

 کؤچدو و حال حاضیردا بو اؤلکه ده یاشاییر.

بورادا اونون بیر شعرینین متنی‌نی دگیشمه‌دن تقدیم ائدیریک.

                                          بوسنیا

السلام ای غازی یورت، اهلا و سهلا مرحبا

ای شهیدلر اولکاسی، سرتاج-ی اسلام بوسنیا

هر شهید تیشلیده باردور قوتی مینگ اولیاء